Czuła wojowniczka o Niepodległość Polski Aleksandra Piłsudska

Pod koniec lipca ubiegłego roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wybrał patronów roku 2023. Zostało nimi kilku mężczyzn: Wojciech Korfanty, Paweł Edmund Strzelecki, Aleksander Fredro, Maurycy Mochnacki, Jerzy Nowosielski oraz dwie kobiety: Jadwiga Zamoyska oraz …moja „sąsiadka” z pobliskiego Sulejówka, niepodległościowa wojowniczka, Aleksandra Piłsudska. Sejm ustanowił 2023 Rokiem Aleksandry Piłsudskiej w uznaniu jej wybitnej działalności niepodległościowej i społecznej. Znamy jej życiorys i zasługi dzięki działalności Fundacji Rodziny Józefa Piłsudskiego oraz nowoczesnego Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku.

W uchwale Sejmu o Aleksandrze

W uchwale podano, że „31 marca 2023 roku przypada sześćdziesiąta rocznica śmierci Aleksandry Piłsudskiej – działaczki niepodległościowej, członkini Polskiej Organizacji Wojskowej i Polskiej Partii Socjalistycznej, odznaczonej między innymi Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za męstwo i hart ducha wykazane w pracy niepodległościowej, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami”. Za przyjęciem uchwały głosowało 430 posłów, jeden był przeciw, a ośmiu wstrzymało się od głosu. Sejm w uchwale podkreślił zaangażowanie Aleksandry Piłsudskiej w działalność społeczną: pomoc dla sierot, organizowanie przedszkoli i szkół dla rodzin wojskowych, wsparcie najbiedniejszych i bezdomnych, tworzenie bibliotek i świetlic dla młodzieży.

Tożsamość Aleksandry

Aleksandra Piłsudska z domu Szczerbińska urodziła się w 1882 roku w Suwałkach, w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jej rodzice Piotr i Julia zmarli, gdy Aleksandra miała kilkanaście lat. Odtąd była wychowywana przez kobiety: babkę Karolinę Zahorską i ciotkę Marię Zahorską. Szczególny wpływ na jej wychowanie miała babcia Karolina, która była wielką patriotką. To właśnie ona, kobieta o niezwykłej sile charakteru, inteligencji i odwadze, wywarła ogromny wpływ na wychowanie Aleksandry, zaszczepiając w niej głębokie poczucie polskości. Karolina wspierała powstanie styczniowe, a po jego upadku do końca życia nosiła żałobną suknię. Gruntowne wykształcenie Aleksandry miało ogromny wpływ na jej późniejszą działalność. Była ambitną, lecz jednocześnie upartą dziewczyną. Jako nastolatka postanowiła zostać lekarzem. Co prawda już pierwsza asysta przy sekcji zwłok znacząco przedefiniowała plany dziewczyny, jednak nie porzuciła ona myśli o dalszej edukacji. Dziewiętnastoletnia Aleksandra (na zdjęciu), po przyjeździe do Warszawy, rozpoczęła naukę w dwuletniej żeńskiej Wyższej Szkole Handlowej, prowadzonej przez Józefę Siemiradzką. Szkoła przygotowywała kobiety do pracy zawodowej w handlu i finansach, dawała także dobre wykształcenie ogólne i możliwość podjęcia studiów za granicą. Program zajęć obejmował takie dziedziny, jak prawo cywilne i handlowe, ekonomię, chemię, geografię handlową, buchalterię (czyli dzisiejszą księgowość), arytmetykę, towaroznawstwo. Dużą wagę przykładano do uczenia języków obcych, niemieckiego i francuskiego, oraz sprawnego korespondowania po polsku, rosyjsku, niemiecku i francusku. Równocześnie Aleksandra uczęszczała na wykłady Uniwersytetu Latającego, tajnej wyższej uczelni polskiej, przeznaczonej przede wszystkim dla kobiet. Wykłady z zakazanych oficjalnie przedmiotów – rodzimej historii i literatury, a także socjologii, czy ekonomii politycznej – prowadzili tam wybitni polscy uczeni. W rezultacie, jak na ówczesne standardy, Aleksandra uzyskała staranną i wszechstronną edukację. Po ukończeniu kursów handlowych w 1903 roku podjęła pierwszą pracę zarobkową w kantorze fabryki wyrobów skórzanych Alberta Horna na warszawskiej Woli. Zobaczyła tam, w jak trudnych warunkach pracują robotnicy, pozostawieni bez ochrony socjalnej, źle wynagradzani i narażeni na utratę zatrudnienia w wyniku choroby. Poza nauką dziewczyna wykorzystała życie w Warszawie do zaangażowania się w działalność polityczną. O uznanie młodzieży akademickiej rywalizowały wówczas dwie opcje – narodowi demokraci i sympatycy nurtów lewicowych. Aby poznać owe środowiska nieco bliżej, Aleksandra brała udział w różnych zebraniach, sięgała po literaturę. Jak sama wówczas przyznała – był to okres poszukiwania i „błąkania się wśród różnych partii”. Wkrótce jednak znalazła właściwą dla siebie. Jej wybór padł na Polską Partię Socjalistyczną (PPS).

Działalność niepodległościowa Aleksandry

W PPS Aleksandra przeszła szereg szkoleń, przygotowujących ją do zadań „dromaderki” i „technikierki”, czyli osoby odpowiedzialnej za kolportaż nielegalnych druków, przygotowanie tajnych lokali i zdobywanie pieniędzy na działalność partyjną. Dała się poznać jako kobieta niezwykle zaangażowana i odważna, szybko zyskując zaufanie swoich przełożonych, w wyniku czego powierzano jej coraz trudniejsze i niebezpieczne zadania. Zajmowała się dostarczaniem broni i materiałów wybuchowych. Pracowała na pierwszej linii frontu. Brała również udział w przygotowaniu i przeprowadzeniu akcji pod Bezdanami. Potem była członkinią oddziału kurierskiego i wywiadowczego I Brygady Legionów Polskich. Działała w Polskiej Organizacji Wojskowej, za co otrzymała Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari. Była również inicjatorką ustanowienia Krzyża i Medalu Niepodległości. Odznaczenie mogli otrzymać m.in. działacze społeczni, twórcy chórów, związków sportowych i strajków szkolnych.

Służba wojskowa kobiet z udziałem Aleksandry

Związek Walki Czynnej (ZWC) nie przyjmował w swoje szeregi kobiet, mimo to Aleksandra była zaangażowana w jego działalność. Wykonywała zadania głównie o charakterze wywiadowczym, polegające na gromadzeniu danych o rozmieszczeniu wojsk rosyjskich, robieniu szkiców terenowych, szyfrowaniu nazwisk i miejscowości. Opiekowała się również biblioteką ZWC. Od jesieni 1911 roku należała do grona ochotniczek współpracujących z ruchem socjalistyczno-niepodległościowym, które organizowały się w ramach Związku Strzeleckiego – legalnej organizacji paramilitarnej założonej we Lwowie w 1910 roku i podległej ZWC. W listopadzie 1912 roku Józef Piłsudski wydał formalną zgodę na utworzenie sekcji żeńskiej Związku Strzeleckiego, obawiając się wcześniej negatywnych reakcji wobec wojskowej służby kobiet, która wykraczała poza obowiązujące wówczas normy społeczne, aczkolwiek w 1910 roku sekcję żeńską utworzono już w Polskich Drużynach Strzeleckich. Program szkolenia kobiet w Związku Strzeleckim przygotowywał je do pełnienia służby kurierskiej, wywiadowczej i dywersyjnej. Aleksandra z powodzeniem przeszła kurs, a później znalazła się również w gronie szkoleniowców. Skala zaangażowania kobiet w tego typu działalność była jednak relatywnie niska, instruktaż w ZS ukończyło ich 130.

Wielka Wojna i walki Aleksandry

Wybuch I wojny światowej zastał Aleksandrę we Lwowie. 1 sierpnia 1914 roku stawiła się w tamtejszej komendzie „Strzelca” i zajęła szkoleniem rekrutów. 4 sierpnia, na rozkaz komendanta Piłsudskiego, przyjechała do Krakowa. Stamtąd ruszyła w ślad za Pierwszą Kompanią Kadrową do Kielc, gdzie zajęła się organizacją biura informacyjnego Komisariatu Wojskowego „Rządu Narodowego”, którym kierował Michał Sokolnicki, a następnie – wspólnie m.in. z Gustawem Daniłowskim, Leonem Wasilewskim, Izą Moszczeńską – przygotowywała materiały informacyjne dla „Dziennika Urzędowego Komisariatu Wojsk Polskich w Kielcach”. Po utworzeniu w sierpniu 1914 roku Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), a następnie powołaniu Legionów Polskich (w skład których weszły oddziały strzeleckie, jako 1 Pułk Piechoty Legionów z Józefem Piłsudskim na czele), Aleksandra rozpoczęła służbę w Oddziale Wywiadowczym 1 Pułku, a od grudnia 1914 I Brygady Legionów. Powierzono jej kierowanie żeńskim oddziałem kuriersko-wywiadowczym. Koordynowała w nim pracę łączniczek i agentek, organizowała misje wywiadowcze, rozdzielała zadania, była również skarbnikiem. Skoszarowanym członkiniom referatu przysługiwał żołd, ale nie podlegały one dyscyplinie wojskowej. 25 marca 1915 roku Żeński Oddział Wywiadowczy I Brygady został rozwiązany na podstawie rozkazu austriackich władz wojskowych, którym podlegały Legiony. Nie było to jednak równoznaczne z zaprzestaniem działalności doświadczonych wywiadowczyń. W czasie I wojny światowej Aleksandra angażowała się również w pracę dla organizacji społecznych, była m.in. członkinią Zarządu Naczelnego Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, która powstała w 1913 roku na terenie Królestwa Polskiego, aby organizować wsparcie materialne dla ruchu strzeleckiego. W trakcie walk działalność Ligi skupiała się głównie wokół zadań propagandowych i aprowizacyjnych na rzecz Legionów. Aleksandra była także członkinią powołanej w 1914 roku przez Piłsudskiego tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). To m.in dowodzone przez nią kurierki utrzymywały kontakty pomiędzy POW i I Brygadą, przewożąc rozkazy Komendanta. Zadania te wykonywały również po rozwiązaniu Żeńskiego Oddziału Wywiadowczego. Do jednego z priorytetów Aleksandry należała rekrutacja nowych osób za co, w listopadzie 1915 roku, została aresztowana przez niemiecką policję, podczas agitacji w warszawskim klubie PPS „Kuchnia Społem”. W efekcie po raz drugi trafiła do więzienia na Pawiaku, skąd przeniesiono ją najpierw do obozu w Szczypiornie pod Kaliszem, a następnie do Lubania na Śląsku. Zwolniona została w 1916 roku, dwa dni przed ogłoszeniem „Aktu 5 Listopada”. Powróciwszy do Warszawy, włączyła się w pracę Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego. Kryzys przysięgowy z lata 1917 roku, którego konsekwencją było aresztowanie przez Niemców Józefa Piłsudskiego i osadzenie go w Magdeburgu, również miał wpływ na działalność i życie osobiste Aleksandry. Jako osoba blisko związana Komendantem znalazła się pod obserwacją policji niemieckiej i zmuszona została do zaprzestania aktywności społecznej oraz politycznej.

Działalność społeczna Aleksandry

Aleksandra miała ogromną potrzebę wspierania innych i tak rozumiała rolę żony najważniejszego polityka w państwie. Wspomagała i sama inicjowała działania, które uczyły pracy, gospodarności oraz oszczędności. Angażowała się w pomoc dzieciom, młodzieży, ludziom bezdomnym, inwalidom. Była honorową przewodniczącą „Rodziny wojskowej”, zasiadała w zarządzie stowarzyszeń „Nasz dom” i „Osiedle”, założyła stowarzyszenie „Opieka”. Patronowała wielu organizacjom i uświetniała swoją obecnością różnego rodzaju akcje pomocowe, podnosząc tym samym ich rangę. Do współpracy zapraszała również inne wpływowe osoby, m.in. Michalinę Mościcką – żonę prezydenta, Zofię Carową – żonę ministra sprawiedliwości, czy Marię Gruberową – małżonkę prezesa PKO. Uczestniczyła też w doraźnych akcjach, gdy potrzebna okazywała się natychmiastowa pomoc np. powodzianom, czy bezdomnym w trakcie mroźnej zimowej aury. Organizowała zbiórki pieniędzy i żywności, bale dobroczynne, kolonie dla dzieci. Była zaangażowana w działalność społeczną. Pozyskiwała fundusze dla stowarzyszenia „Nasz Dom”, prowadzącego zakład dla sierot, w warszawskiej „Rodzinie Wojskowej” organizowała przedszkola i szkoły dla rodzin wojskowych. W stowarzyszeniu „Osiedle” do 1939 roku pełniła funkcję przewodniczącej zarządu Komitetu Opieki nad Najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy, wspierała również mieszkańców baraków dla bezdomnych. W towarzystwie „Opieka” zakładała świetlice z bibliotekami dla młodzieży. Do 1939 roku była też przewodniczącą głównej komisji rewizyjnej Obywatelskiego Komitetu Akcji Pomocy Zimowej. Działała w Unii Polskich Związków Obrończyń Ojczyzny. Była również autorką pamiętników, które dostarczają cenne źródło do badań nad historią Polski w okresie międzywojennym. Jej życie i działalność są ważnym elementem historii niepodległej. Jednym z najważniejszych obszarów aktywności publicznej Aleksandry Piłsudskiej po 1926 roku stała się działalność w organizacjach kombatanckich. Wspierała bowiem zrzeszenia skupiające powstańców styczniowych oraz późniejszych uczestników walk o niepodległość. Sama również była członkinią kilku stowarzyszeń o podobnym charakterze. W 1931 roku dołączyła do prezydium Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, na którego czele stał generał Roman Górecki i podjęła się zadania konsolidacji kombatanckich organizacji kobiecych, a w szczególności włączenia ugrupowań piłsudczykowskich w skład polskiej sekcji kobiecej FIDAC Auxiliare (Fédération Interalliée Des Anciens Combattants) skupiającej organizacje kombatanckie dziesięciu państw sprzymierzonych. W 1932 roku Aleksandra stanęła na czele powołanej wówczas Unii Polskich Związków Obrończyń Ojczyzny. Jej członkinie uczestniczyły w corocznych międzynarodowych zjazdach FIDAC Auxiliare. W 1937 roku zjazd odbył się w Warszawie, a honory gospodyni pełniła Aleksandra Piłsudska. Szczególne zasługi położyła jednak jako propagatorka upamiętnienia i dokumentowania działalności niepodległościowej kobiet. Z jej inicjatywy, 25 maja 1927 roku, odbyło się w Belwederze spotkanie weteranek zmagań o wolność oraz przedstawicieli Wojskowego Biura Historycznego. Powołana została wtedy Komisja Historyczna, której zadanie stanowiło gromadzenie świadectw dotyczących udziału kobiet w walkach o niepodległość Polski. W rezultacie prac Komisji zebrano ponad 120 relacji, a już w listopadzie tego samego roku ukazał się drukiem I tom zapisanych historii „Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915”, zaś dwa lata później, tom II – „Służba ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918”. W 1926 roku zasiadła w kapitule Orderu Virtuti Militari, w 1930, z jej inicjatywy, prezydent RP, Ignacy Mościcki, na mocy dekretu, ustanowił Krzyż i Medal Niepodległości. W myśl idei Aleksandry odznaczeniem tym miały zostać uhonorowane osoby, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości ojczyzny przed Wielką Wojną oraz w czasie jej trwania. Ona także wielokrotnie była wyróżniana wysokimi odznaczeniami państwowymi, takimi jak:: Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 6110, „za męstwo i hart ducha wykazane w pracy niepodległościowej”), Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937), Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928), Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 listopada 1930), Krzyż Walecznych, Złoty Krzyż Zasługi (9 listopada 1932), Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego (1933), Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia (1935), Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia.

Życie rodzinne Aleksandry

 Była kobietą spełnioną: mamą Wandy (ur. w 1918) i Jadwigi (ur. w 1920), drugą żoną starszego o 15 lat Józefa Piłsudskiego. Jej mąż był jednym z głównych przywódców niepodległościowego ruchu, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku i utworzeniu niepodległego państwa polskiego, stał się pierwszym Naczelnikiem Państwa i później Prezydentem Polski. Para ta odgrywała kluczową rolę w procesie odzyskiwania przez Polskę niepodległości. 25 października 1921 roku, Józef zawarł związek małżeński z Aleksandrą. Uroczystość posiadała wymiar prywatny, odbyła się w kaplicy przy Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich. Ślubu udzielił ksiądz Marian Tokarzewski, a świadkami byli pułkownicy: Bolesław Wieniawa-Długoszowski i Eugeniusz Piestrzyński. Sformalizowanie trwającego od wielu lat związku spowodowało, że żyjąca dotąd osobno rodzina zamieszkała razem w Belwederze. Trwało to do grudnia 1922 roku, kiedy Józef Piłsudski złożył urząd Naczelnika Państwa na ręce pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza. Aleksandra, wraz z mężem i córkami przeprowadziła się wtedy do mieszkania przy ulicy Koszykowej. 31 stycznia 1921 roku Aleksandra kupiła w Sulejówku zalesioną działkę z letnim domem, ogrodem warzywnym, sadem i niewielką pasieką. Nabyty wraz z posesją „Drewniak” był pierwszym własnym domem Piłsudskich. Prosty i skromnie wyposażony nie nadawał się do całorocznego zamieszkania, dlatego rodzina spędzała tam tylko miesiące letnie. Wiosną 1923 roku Piłsudscy przenieśli się na stałe do Sulejówka, do nowo wybudowanego dworku „Milusin”, który był darem żołnierzy dla Naczelnego Wodza. Mieszkali tam do czerwca 1926 roku. Żyli wówczas skromnie, z pracy pisarskiej Marszałka, mimo to cechowała ich wyjątkowa wrażliwość społeczna. Wspólnie wspierali stowarzyszenia niosące pomoc potrzebującym, przekazując na ten cel liczne datki pieniężne, składane na ich ręce przez polskie i zagraniczne organizacje oraz komitety. Aleksandra znana jest więc przede wszystkim jako pierwsza dama Polski, ale miała również osobisty wpływ na polityczne wydarzenia swoich czasów. Kazimierz Sosnkowski mówił o niej: Aleksandra Piłsudska stanie się bez wątpienia jedną z legendarnych kobiecych postaci naszych dziejów ojczystych. Zawsze w pierwszym szeregu walki o wyzwolenie Ojczyzny; niezmiernie oddana sprawie i gotowa do wszelkich poświęceń.

Działalność emigracyjna Aleksandry

Gdy 12 maja 1935 roku zmarł Józef Piłsudski, w życiu Aleksandry i jej córek nastąpiły duże zmiany. Wyprowadziły się z Belwederu do domu przy ulicy Klonowej. Piłsudska uważała za swój obowiązek trwanie na straży pamięci męża. Uczestniczyła w organizowanych przez władze państwowe uroczystościach upamiętniających Marszałka. Była również zaangażowana w tworzenie muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze. Nie zaprzestała także działalności publicznej. Pierwsze dni po wybuchu II wojny światowej spędziła w Warszawie, organizując pomoc i żywność dla potrzebujących. 6 września zdecydowała się wyjechać wraz z córkami do ich domu w Kamiennym Dworze. Okazało się to jednak niemożliwe, więc udały się do Wilna. Dzień przed wkroczeniem do miasta wojsk sowieckich postanowiła emigrować do Wielkiej Brytanii. 28 września dotarła wraz z córkami do Londynu. Miała wtedy 57 lat. Kolejne 24 lata spędziła na obczyźnie, a ojczyzny, o której niepodległość walczyła, nigdy już nie zobaczyła. Okazała się postacią rozpoznawalną nie tylko w kręgach polskiej emigracji, ale również wśród Brytyjczyków. Pisała o niej prasa brytyjska i polonijna. Rok po przyjeździe do Anglii, wydała „Wspomnienia”, będące wyrazem hołdu złożonego zmarłemu mężowi jako wybitnemu politykowi. Jej emigracyjną misją było kultywowanie i upowszechnianie pamięci o Marszałku oraz dbanie o wywiezione z kraju pamiątki po nim. W 1947 roku powstał w Londynie Instytut Józefa Piłsudskiego, którego cel stanowiło kontynuowanie prac naukowych Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (powołanego w Warszawie w 1923 roku), a także dokumentowanie działalności polskich środowisk na emigracji. Aleksandra była współzałożycielką tej instytucji. Sama również angażowała się aktywnie w jej funkcjonowanie. Zorganizowała sekcję badań historycznych, zorientowaną na analizę i dokumentację pracy niepodległościowej kobiet. Występowała tu w podwójnej roli: jako badaczka gromadząca i porządkująca materiały źródłowe oraz jako świadek historii. O wynikach prac badawczych opowiadała podczas licznych prelekcji. Przebywając na emigracji Aleksandra angażowała się w bieżącą politykę. Była członkinią Ligi Niepodległości Polski, powstałej w 1948 roku, która podejmowała wielopłaszczyznowe starania o przywrócenie Polsce niepodległości. Na posiedzeniach Ligi wielokrotnie wygłaszała przemówienia, odwołując się w nich do autorytetu Marszałka.

Ku pamięci Aleksandry

Zmarła 31 marca 1963 roku w londyńskim szpitalu w Mabledon Park. Pochowana została na tamtejszym cmentarzu North Sheen. Pracę Aleksandry Piłsudskiej w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Londynie oraz opiekę nad spuścizną po Józefie Piłsudskim przejęły córki: Wanda Piłsudska i Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska. W 1990 roku powróciły z emigracji do Polski, a dwa lata później sprowadziły prochy matki do ojczyny. 28 października 1992 roku Aleksandra Piłsudska spoczęła na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 6-2-29). Nieliczne pamiątki po Aleksandrze znajdują się na wystawie stałej w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, a otoczony ogrodem dworek „Milusin”, dom rodzinny Piłsudskich, jest częścią kompleksu muzealnego i pozostaje udostępniony do zwiedzania, do czego gorąco Państwa zachęcam.

Aleksandra Rutkowska, przewodnicząca Koła Gminnego Mazowieckiej Wspólnoty Samorządowej w Wiązownie