dr A.Szachoń-Pszenny: 19 rocznica przystąpienia Polski do UE

19 rocznica przystąpienia Polski do UE oraz 15 rocznica pełnego włączenia do strefy Schengen

Wiosna 2023 r. wiąże się z dwoma ważnymi rocznicami udziału Polski
w poszerzaniu i pogłębianiu integracji europejskiej. Dnia 1 maja 2023 r. minęła 19 rocznica akcesji Polski do UE, w konsekwencji której wcześniej 30 marca br. obchodziliśmy okrągłą 15 rocznicę pełnego włączenia Polski do strefy Schengen, a tym samym udziału w „obszarze bez granic”.

W maju 2023 r. mija 19 rocznica przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, która jednocześnie była największym rozszerzeniem w historii całej integracji europejskiej. Dnia 1 maja 2004 r. Polska wraz z 9 innymi państwami: Cyprem, Czechami, Estonią, Litwą, Łotwą, Maltą, Słowacją, Słowenią i Węgrami zostały państwami członkowskimi UE i w ten sposób Unia powiększyła się z 15 do 25 państw członkowskich. Było to piąte i najliczniejsze oraz, z perspektywy czasu, najważniejsze poszerzenie integracji europejskiej. Następnie Unia Europejska zyskała jeszcze 3 nowych członków, w 2007 r. Rumunię i Bułgarię oraz w 2013 r. Chorwację, jednak żadne z tych akcesji nie były tak liczne i nic nie wskazuje na to, że jeszcze takie rozszerzenie UE nastąpi.

Przystąpienie Polski do UE jest efektem 10-letniego procesu akcesyjnego zakończonego podpisaniem Traktatu akcesyjnego16 kwietnia 2003 r. w Atenach, który stanowił prawną podstawę akcesji i w efekcie ratyfikacji przez wszystkie państwa wszedł w życie w 2004 r. Dnia 7 i 8 czerwca 2003 r. odbyło się referendum akcesyjne, w którym za członkostwem w UE opowiedziało się 77,45% polskich obywateli biorących udział w głosowaniu, 22,55% było przeciw, a frekwencja wyborcza wyniosła wtedy 58,85%.  Odwołując się do  do polskiego członkostwa w NATO, ówczesny prezydent Aleksander Kwaśniewski podkreślił, że spełniają się marzenia wielu pokoleń Polaków, „którzy miejsce naszej Ojczyzny widzieli zawsze wśród państw demokratycznych i otwartych, szanujących prawa człowieka, budujących swoją pomyślność na przedsiębiorczości i aktywności obywateli”. Oceniając te wydarzenia z perspektywy 20 lat można stwierdzić, że aktualnie ponad 90 % obywateli Polski nadal popiera członkostwo w UE, za największe korzyści uznając udział w rynku wewnętrznym i idący za tym wzrost polskiego PKB o nawet połowę (aktualnie PKB per capita wzrósł z 49% do 76% średniej UE–27), fundusze unijne (ponad 150 mld euro)oraz otwarte granice.

„Obszar bez granic” jest tożsamy ze strefą Schengen, co jest uznawane za największe osiągnięcie integracji europejskiej. Z momentem złożenia wniosku o akcesję do UE rozpoczął się też proces przystępowania do strefy Schengen. Prawne następstwa rozszerzenia strefy Schengen są konsekwencją reform Unii Europejskiej dokonanych przez Traktat amsterdamski (wszedł w życie w 1999 r.), który włączył acquis Schengen w prawne i instytucjonalne ramy UE. W konsekwencji tej inkorporacji, określając zasady obejmowania nim nowych państw członkowskich, przygotował Unię Europejską do największego rozszerzenia. Finalnie doszło również do największego rozszerzenia strefy Schengen zapoczątkowanego 21 grudnia 2007 r. przez włączenie granic lądowych i morskich, które było skutkiem największego rozszerzenia UE trzy lata wcześniej. Pełne rozszerzenie strefy Schengen zakończyło się 30 marca 2008 r., kiedy w „obszar bez granic” weszły także granice lotnicze nowych państw członkowskich UE. W 2023 r. obchodzimy 15 rocznicę pełnego włączenia Polski do strefy Schengen i stania się integralną częścią „obszaru bez granic”, który pozwala na swobodny przepływ osób bez kontroli na granicach pomiędzy państwami członkowskimi.

Droga Polski do UE, a następnie strefy Schengen wpisuje się w cały proces poszerzania integracji europejskiej, który obejmuje:1) przygotowanie do członkostwa w UE, 2) związanie acquis Schengen zgodnie z traktatami akcesyjnymi oraz finalnie 3) stosowanie całości Schengen na mocy decyzji Rady ( granice lądowe i morskie, a następnie granice powietrzne). Polska droga do UE i strefy Schengen okazała się wzorcowa pod kątem sprawnej realizacji wszystkich trzech etapów. Ponad dwukrotne powiększenie Unii i strefy Schengen dowodzi o silnej woli politycznej państw zjednoczonej Europy.

Świadczy to o wyjątkowości tego rozszerzenia Unii Europejskiej, które tym razem stało się procesem, a nie tylko punktem w czasie. Od tej pory akcesja do UE jest bardziej niż kiedykolwiek procesem, który trwa nawet po dacie przystąpienia. Państwa, które dołączyły do UE w 2004 r.(oprócz Cypru), stały się pierwszymi państwami, które przystąpiły do strefy Schengen na nowych zasadach, wynikających z inkorporacji dorobku Schengen do prawa UE i w konsekwencji stworzenia nowego „obszaru bez granic”. Jest to rozszerzony obszar, gdzie kontrola graniczna nie jest sprawowana na granicach wewnętrznych pomiędzy państwami członkowskimi, ale jest wzmocniona na granicach zewnętrznych z państwami trzecimi, aby zapewnić bezpieczeństwo wszystkich państw „Europy bez granic”.

Szczególnego znaczenia nabiera to w odniesieniu do wschodniej granicy Polski, która stała się zewnętrzną granicą całej UE i strefy Schengen. Z jednej strony polska Straż Graniczna działa w celu kontroli nie tylko granic Polski, ale też stworzenia bezpiecznej bariery całego „obszaru bez granic”. Z drugiej szczególne znacznie mają samorządy w regionach przygranicznych, które w tych warunkach dbają o dobrą współpracę transgraniczną. Tę charakterystyczną pozycję Polski podkreśla fakt, że aktualnie granica wschodnia jest najważniejszą granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, zwłaszcza w kontekście wojny w Ukrainie, a jej bezpieczeństwo odgrywa kluczową rolę nie tylko dla UE, strefy Schengen, ale także dla NATO.

W konsekwencji największego rozszerzenia strefy Schengen już ponad 400 mln obywateli UE zyskało możliwość swobodnego podróżowania po obszarze Schengen bez kontroli granicznej. Członkostwo Polski w strefie Schengen stało się jednym z najważniejszych czynników wzrostu znaczenia RP na forum UE. Polska bardzo dobrze spełniła standardy w zakresie unijnej polityki dotyczącej granic, szczególnie w kontekście ochrony granic UE przed prowokacjami migracyjnymi z Białorusi oraz stosowanie ochrony tymczasowej dla uchodźców wojennych z Ukrainy. Ma to szczególnie znaczenie w kontekście wspierania Ukrainy na drodze do członkostwa w UE, a którym Polska jest aktualnie liderem. Ponadto Polska, jako państwo członkowskie UE i strefy Schengen, pełni szczególną rolę jako pierwsze państwo, które odpowiada za bezpieczeństwo całego „obszaru bez granic” i pełni funkcję „strażnika” wschodniej zewnętrznej granicy UE i strefy Schengen.

dr Anna Szachoń-Pszenny

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Adiunkt w Katedrze Stosunków Międzynarodowych i Bezpieczeństwa. Specjalizuje się w strefie Schengen, rozwoju inteligentnych granic oraz swobodnym przepływie osób i towarów w Unii Europejskiej.